جغرافیای ابوریحانبیرونیبیرونی در جغرافیا ادامه دهنده تصورات و آرا و روش‌های دانشمندان یونانی مانند مارینوس صوری (رونق در ۷۰ـ ۱۳۰ م)، تئون اسکندرانی (قرن چهارم میلادی) و به ویژه، بطلمیوس (متوفی پس از ۱۶۱ م) و به طور غیرمستقیم، دانشمندان یونانی دیگری است (مثلاً، اَبَرْخُس (سده دوم پیش از میلاد) و اراتوستنس (سده سوم پیش از میلاد)) که بطلمیوس در جغرافیا و مَجِسطی و جز این‌ها به آرای آنان اشاره کرده است. فهرست مندرجات۲ - مأخذ جغرافیایی بیرونی ۳ - موارد مسائل جغرافیایی بیرونی ۴ - جغرافی‌دانان دنباله‌رو بیرونی ۵ - جای‌گاه بیرونی در میان معاصران ۶ - جغرافیای طبیعی بیرونی ۶.۱ - کتاب تحدید ۶.۲ - زمان گذشته بر جهان ۶.۳ - موضوعات التفهیم ۶.۴ - موضوعات آثار الباقیه ۶.۵ - موضوعات الصیدنة ۷ - جغرافیای ریاضی بیرونی ۷.۱ - طول و عرض جغرافیایی شهرها ۷.۲ - یافتن سمت قبله ۷.۳ - ترسیم نقشه ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - منابع دسترسی به آراء بیرونیپژوهشها و ملاحظات جغرافیایی بیرونی در کتاب مستقل او در جغرافیای ریاضی (تحدید نهایات الاماکن) و، به مناسبت‌هایی، در بعضی تألیفات او مثلاً، قانون مسعودی و التفهیم لاِ َوائل صِناعةِ التنجیم، هر دو درباره علم نجوم و هیئت ، یا رسالة تسطیح الصُّوَر و تبطیخ الکُوَر درباره تسطیح کره یافت می‌شود (درباره ۱۸ رساله مفقود او در مسائل جغرافیا، مسّاحی و زمین سنجی، و جز این‌ها [۱]
زندگینامه علمی دانشوران، زیر نظر احمد بیرشک، ذیل مادّه، تهران ۱۳۶۹ ش ـ، ذیل «ابن ماجد» (از س مقبول احمد)، «بیرونی» (از ای اس کندی).
در این‌جا نمی‌توان به یقین نظری اظهار کرد).۲ - مأخذ جغرافیایی بیرونیبیرونی، به جز دانشمندان یونانی، از دانش جغرافیایی هندوان، ایرانیان قدیم و به ویژه جغرافیانگاران و سیاحان پیش از خود در دوره اسلامی (مثلاً ابن خرداذبه ، قُدامَة بن جعفر ، یعقوبی ، ابن فقیه و مسعودی) نیز بهره‌مند شده، گرچه از آنان کمتر نام برده است. ۳ - موارد مسائل جغرافیایی بیرونیبیرونی از موضوع‌ها و مسائل جغرافیایی گوناگونی بحث کرده است، مثلاً: شکل کُروی زمین و قطر آن، دریاها و خشکی‌ها و رابطه آن‌ها، « هفت اقلیم » بخش مسکون زمین (قس «هفت کشور» در سنت جغرافیایی اساطیری ایرانی [۲]
بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ج۱، ص۶۰، ترجمه مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۹ ش.
)، تعیین طول و عرض جغرافیایی بسیاری از مکان‌های شناخته شده در روزگار او، و روش‌های تعیین سمتِ قبله.۴ - جغرافی‌دانان دنباله‌رو بیرونیبسیاری از جغرافی‌دانان سپسین به آرای جغرافیایی بیرونی استناد کرده‌اند؛ از جمله و بیش از همه یاقوت حموی، [۳]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۲۸۹، بیروت ۱۹۹۵.
[۴]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۱۳۲، بیروت ۱۹۹۵.
[۵]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۵، ص۲۵، بیروت ۱۹۹۵.
هم‌چنین زکریا قزوینی ، [۶]
زکریا بن محمد قزوینی ، ترجمة آثار البلاد و اخبار العباد ، به قلم محمدمراد بن عبدالرحمان ، ج ۱، ص ۳۱، چاپ محمد شاهمرادی ، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳ ش.
[۷]
زکریا بن محمد قزوینی ، ترجمة آثار البلاد و اخبار العباد ، به قلم محمدمراد بن عبدالرحمان ، ج ۲، ص ۱۷۵، چاپ محمد شاهمرادی ، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳ ش.
ابوالفداء [۸]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان، ج۱، ص۱۱ـ۱۳، چاپ رینود و دیسلان، پاریس ۱۸۴۰.
[۹]
اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان، ج۱، ص۱۶، چاپ رینود و دیسلان، پاریس ۱۸۴۰.
(و شاید از طریق او اطلاع درباره اتصال اقیانوس هند به اقیانوس اطلس، در اختیار ابن ماجد قرار گرفته باشد [۱۰]
زندگینامه علمی دانشوران، زیر نظر احمد بیرشک، ذیل «ابن ماجد»، تهران ۱۳۶۹ ش ـ، ذیل «ابن ماجد» (از س مقبول احمد)، «بیرونی» (از ای اس کندی).
)، مقریزی ، [۱۱]
احمد بن علی مقریزی، کتاب الخطط المقریزیة، ج۱، ص۳۰، لبنان (۱۹۵۹).
حافظ ابرو (در صحبت درباره مختصات جغرافیایی اردبیل، با نیم درجه تفاوت از آنچه در قانون [۱۲]
عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، ج۲، ص۵۶۶، چاپ صادق سجادی، تهران ۱۳۷۵ ش.
آمده است رجوع کنید به جغرافیای حافظ ابرو [۱۳]
عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، ج۱، ص۱۸۹، چاپ صادق سجادی، تهران ۱۳۷۵ ش.
)، و عبدالعلی بیرجندی. [۱۴]
عبدالعلی بن محمد بیرجندی، رساله ابعاد و اجرام، ج۱، ص۴۹، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۸۴۲۶.
[۱۵]
عبدالعلی بن محمد بیرجندی، رساله ابعاد و اجرام، ج۱، ص۶۳، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۸۴۲۶.
۵ - جای‌گاه بیرونی در میان معاصرانمعاصران در زمینه‌هایی از علم جغرافیا برای او ارزش ویژه‌ای قائل‌اند؛ از جمله وی را پایه‌گذار علم مساحی [۱۶]
حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ج۱، ص۸۸، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش.
و پژوهش‌های مربوط به جغرافیای طبیعی او را مقدم بر کارهای برنهارد وارنیوس (در قرن هفدهم) به شمار آورده‌اند.هم‌چنین وی را در برخی از زمینه‌های جغرافیای ریاضی پیش‌گام دانسته‌اند (رجوع کنید به ادامه مقاله). ۶ - جغرافیای طبیعی بیرونی۶.۱ - کتاب تحدیدمهمترین نظریات بیرونی در این باب، در مقدمه کتاب تحدید [۱۷]
ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ج۱، ص۱۶ـ۳۵، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
عنوان شده است، مثلاً: زمان پیدایش عالم، چگونگی پدید آمدن لایه سطحی زمین، دوره‌های مختلف دگردیسی سطح زمین، پیدایش دریاها و خشکی، تبدیل دریاها به خشکی، تغییر مکان عوارض زمین (مثلاً درباره رود جیحون به این منابع رجوع کنید [۱۸]
ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ج۱، ص۲۱، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۱۹]
بطلمیوس، الجغرافیا، ج۱، ص۲۰۵، ترجمه عربی، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
).۶.۲ - زمان گذشته بر جهاناو با استدلال بر حادثِ (زمانی) بودن «عالَم» و با تأکید بر این‌که زمان درازی بر این جهان گذشته است، اشاره می‌کند که از راه دلیل و قیاس نمی‌توان اندازه این مقدار زمان را پیدا کرد و در این باب تنها می‌توان به وحی اعتماد کرد و «کتاب خدا و احادیث درست چیزی در این باره نگفته‌اند». وی سپس به برخی از آنچه یهودیان و پیروان سایر ادیان درباره آفرینش جهان و اندازه زمان گفته‌اند، اشاره کرده است. ۶.۳ - موضوعات التفهیمبیرونی در التفهیم [۲۰]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۷۰، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۲۱]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۱۸۸ـ۲۰۰، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
و در قسمت‌های مختلف تحقیق ما للهند [۲۲]
ابوریحان بیرونی، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۷۰، حیدرآباد دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
[۲۳]
ابوریحان بیرونی، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند، ج۱، ص۴۲۸ـ۴۳۲، حیدرآباد دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
نیز به مباحث جغرافیایی پرداخته، گرچه در اثر اخیر توجه او بیش‌تر به ویژگی‌های جغرافیایی سرزمین هند است (رجوع کنید به تحقیق ماللهند).۶.۴ - موضوعات آثار الباقیهدر آثار الباقیه درباره برخی پدیده‌های جوی و مباحث مربوط به جغرافیای طبیعی مطالبی ذکر شده است. [۲۴]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۲۴۲ـ۲۶۲، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
[۲۵]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۲۶۸، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
۶.۵ - موضوعات الصیدنةدر الصیدنه فی الطب و الجماهر فی الجواهر نیز بنا به موضوع، مواضع جغرافیایی زیادی ذکر شده است. [۲۶]
ابوریحان بیرونی، صفة المعمورة علی البیرونی، ج۱، ص۱۶۲ـ۱۶۹، التقطها زکی ولیدی طوغان، دهلی (۱۹۳۷).
۷ - جغرافیای ریاضی بیرونی۷.۱ - طول و عرض جغرافیایی شهرهامهمترین آرای بیرونی در این زمینه درباره به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی شهرهاست، که روش‌های مختلف آن را در تحدید (جاهای متعدد) و قانون مسعودی [۲۷]
ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۱، ص۴۰۲ـ۴۱۱، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
[۲۸]
ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۲، ص۵۰۷ـ۵۲۵، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
بیان کرده است.به نظر برگرن، بیرونی در این باره تحت تأثیر پاپوسِ اسکندرانی بوده و روش او را کاربردی کرده است. بیرونی در قانون مسعودی طول و عرض جغرافیایی بیش از ششصد موضع جغرافیایی را ذکر کرده است [۲۹]
ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۲، ص۵۴۷ـ۵۷۹، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
(برای بازنویسی این جدول به این منبع رجوع کنید [۳۰]
ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۱، ص۵۳ـ۵۹، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
).او با همکاری ابوالوفا بوزجانی، با استفاده از خسوف اختلاف طول جغرافیایی بغداد و شهر کهنه اورگنج (خوارزم قدیم) را به دست آورده است. [۳۱]
ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ج۱، ص۲۱۸، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
۷.۲ - یافتن سمت قبلهبیرونی برای یافتن سمت قبله نیز روش‌های گوناگونی را شرح داده که مهم‌ترین آن‌ها در تحدید [۳۲]
ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۸۳، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۳۳]
ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ج۱، ص۲۳۶ـ۲۴۹، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
آمده است. [۳۴]
ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۲، ص۵۲۶ـ۵۲۸، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
مهم‌ترین روش‌های او در این زمینه، بر اساس مثلثات کروی است که ریشه آن به نوشته‌های بطلمیوس و نویسندگان پیش از او می‌رسد. او در این زمینه به آرای دانشمندان اسلامی متقدم نیز توجه نموده، از جمله در رسالة فی تسطیح الصور وتبطیخ الکور [۳۵]
ابوریحان بیرونی، رسالة فی تسطیح الصور و تبطیخ الکور، ج۱، ص۷، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه لیدن، ش ۱۵/۱۴ Or.
آرای بتّانی را نقد کرده است.برگرن دومین روش بیرونی برای تعیین سمت قبله را که در تحدید شرح داده شده، بازنگری شده روش حبش حاسب می‌داند (برای بررسی روش‌های بیرونی در این زمینه به این منبع رجوع کنید [۳۶]
ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۸۳، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۳۷]
ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ج۱، ص۲۳۶ـ۲۴۹، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
).از میان چند رساله‌ای که بیرونی درباره سمت قبله نوشته بوده [۳۸]
ابوریحان بیرونی، فهرست کتابهای رازی و نامهای کتابهای بیرونی، ج۱، ص۳۰، تصحیح و ترجمه و تعلیق از مهدی محقق، تهران ۱۳۷۱ ش.
امروزه دست‌کم یکی از آن‌ها باقی مانده است.۷.۳ - ترسیم نقشهدر زمینه ترسیم نقشه نیز بیرونی ابتکاراتی داشته است. در رسالة تسطیح الصّور [۳۹]
ابوریحان بیرونی، رسالة فی تسطیح الصور و تبطیخ الکور، ج۱، ص۸ـ۱۲، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه لیدن، ش ۱۵/۱۴ Or.
بیرونی چگونگی تصویر کردن کره بر صفحه را شرح داده که علاوه بر طراحی اسطرلاب در ترسیم نقشه نیز کاربرد دارد.او در این رساله از روش ابداعی خود در تسطیح کره نام نبرده، اما در آثار الباقیه [۴۰]
ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، ج۱، ص۳۵۷، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
از این روش، که آن را تسطیح اسطوانی نامیده، یاد کرده است و می‌گوید که در استیعاب (گ ۹۳) با ذکر این روش در کنار دیگر روش‌های تسطیح، درباره اهمیت تسطیح در جغرافیا ، ستاره شناسی ، و ساخت اسطرلاب بحث کوتاهی کرده است.او هم‌چنین برای نشان دادن عوارض و موقعیت‌های مختلف جغرافیایی زمین، جامع‌تر از پیشینیان خود (از جمله مقدسی در احسن التقاسیم [۴۱]
محمد بن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۱، ص۹، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
)، به استفاده از رنگ‌های مختلف اشاره کرده است. [۴۲]
ابوریحان بیرونی، رسالة فی تسطیح الصور و تبطیخ الکور، ج۱، ص۱۵، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه لیدن، ش ۱۵/۱۴ Or.
سزگین [۴۳]
فؤاد سزگین، مساهمة الجغرافیین العرب و المسلمین فی صنع خریطة العالم، ج۱، ص۲۴ـ۲۹، فرانکفورت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
چند شهر مهم را با استفاده از فاصله‌هایی که بیرونی برای آن‌ها ذکر کرده [۴۴]
ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ج۱، ص۲۲۰ـ۲۳۶، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۴۵]
ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۲، ص۶۰۹ـ۶۱۵، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
بر روی نقشه نشان داده، و روش بیرونی را در ترسیم نقشه بررسی کرده است.وی [۴۶]
فؤاد سزگین، مساهمة الجغرافیین العرب و المسلمین فی صنع خریطة العالم، ج۱، ص۲۶، فرانکفورت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
بیرونی را نخستین فرد در تاریخ علم جغرافیای اسلامی می‌داند که اختلاف طول جغرافیایی غزنه و بغداد را بر اساس مثلثات کروی و محاسبات نجومی مشخص کرده است.در التفهیم [۴۷]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۱۶۹، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
بیرونی نقشه‌ای از کره زمین ترسیم کرده، و اتصال اقیانوس هند به اقیانوس اطلس (اقیانوس المحیط الغربی) را برای نخستین بار در آن نشان داده است. [۴۸]
س مقبول احمد، «نقشه جغرافیایی»، ج۱، ص۸۰ـ۸۲، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، در تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی، تهران: بن یاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۶۸ ش.
علاوه بر این‌ها بیرونی به دیگر مسائل جغرافیا، از جمله به دست آوردن خط نصف النهار بر روی زمین ، [۴۹]
ابوریحان بیرونی، رسائل البیرونی: افراد المقال فی امر الظلال، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۲، حیدرآباد دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
توضیح و نقد روش پیشینیان برای به دست آوردن نیم قطر و محیط کره زمین نیز پرداخته و روش‌های خود را شرح داده است. [۵۰]
ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ج۱، ص۱۹۱ـ۱۹۲، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۵۱]
ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ج۱، ص۱۹۴، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش.
[۵۲]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۱۵۶، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۵۳]
ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۴، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۵۴]
ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، ج۲، ص۵۳۰ـ۵۳۱، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
۸ - فهرست منابع(۸۸) اسماعیل بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم البلدان، چاپ رینود و دیسلان، پاریس ۱۸۴۰. (۸۹) ابوریحان بیرونی، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳. (۹۰) ابوریحان بیرونی، استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه لیدن، ش ۵/۵۹۱ Or. (۹۱) ابوریحان بیرونی، رسالة فی تسطیح الصور و تبطیخ الکور، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه لیدن، ش ۱۵/۱۴ Or. (۹۲) ابوریحان بیرونی، رسائل البیرونی: افراد المقال فی امر الظلال، حیدرآباد دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸. (۹۳) ابوریحان بیرونی، صفة المعمورة علی البیرونی، التقطها زکی ولیدی طوغان، دهلی (۱۹۳۷). (۹۴) ابوریحان بیرونی، فهرست کتابهای رازی و نامهای کتابهای بیرونی، تصحیح و ترجمه و تعلیق از مهدی محقق، تهران ۱۳۷۱ ش. (۹۵) ابوریحان بیرونی، کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن ۱۳۷۷/۱۹۵۸. (۹۶) ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۹۷) ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش. (۹۸) ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/۱۹۵۴ـ۱۹۵۶. (۹۹) بطلمیوس، الجغرافیا، ترجمه عربی، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۰۰) بندهش، (گردآوری) فرنبغ دادگی، ترجمه مهرداد بهار، تهران ۱۳۶۹ ش. (۱۰۱) عبدالعلی بن محمد بیرجندی، رساله ابعاد و اجرام، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۸۴۲۶. (۱۰۲) عبدالله بن لطف الله حافظ ابرو، جغرافیای حافظ ابرو، چاپ صادق سجادی، تهران ۱۳۷۵ ش. (۱۰۳) زندگینامه علمی دانشوران، زیر نظر احمد بیرشک، تهران ۱۳۶۹ ش ـ، ذیل «ابن ماجد» (از س مقبول احمد)، «بیرونی» (از ای اس کندی). (۱۰۴) فؤاد سزگین، مساهمة الجغرافیین العرب و المسلمین فی صنع خریطة العالم، فرانکفورت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۱۰۵) زکریابن محمد قزوینی، ترجمة آثار البلاد و اخبار العباد، به قلم محمدمراد بن عبدالرحمان، چاپ محمد شاهمرادی، تهران ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳ ش. (۱۰۶) س مقبول احمد، «نقشه جغرافیایی»، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، در تاریخچه جغرافیا در تمدن اسلامی، تهران: بن یاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۶۸ ش. (۱۰۷) محمد بن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷. (۱۰۸) احمد بن علی مقریزی، کتاب الخطط المقریزیة، لبنان (۱۹۵۹). (۱۰۹) حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش. (۱۱۰) یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت ۱۹۹۵. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جغرافیای ابوریحان بیرونی»، شماره۲۴۵۵. |